Ik ben een herhaling van zetten, zeker als ik columns schrijf. Misschien weet u dat al, maar toch zeg ik het even.

Een column schrijven is een kwestie van vraag en aanbod. Elke donderdagochtend is het spreekuur in mijn werkkamer en kan elk onderwerp dat een rol in mijn volgende column wil hebben, auditie komen doen.

Ik had vanochtend nog maar net de deur opengedaan, of de gang stroomde vol. Even later keek ik recht in het gezicht van de kerksluiting. Zij probeerde het voor de zoveelste keer en legde een foto op mijn bureau van een mij onbekend kerkgebouw. “Kijk, net aangekondigd. Wordt in 2025 aan de eredienst onttrokken. Al schrijf je er maar één regel over.”

De NS Sprinter van 14.11 uur naar Baarn

Achtereenvolgens meldden zich nog de oorlog tussen Israël en Gaza, paus Franciscus, de herfst, de NS Sprinter van 14.11 uur naar Baarn en natuurlijk de verkiezingen in hoogst eigen persoon. Met een grote grijns om zijn mond zat-ie in de stoel tegenover mij. “Zo’n verrassende uitslag had jij toch in duizend jaar niet verwacht?” Ik schudde van nee. “Ik heb trouwens ook mijn dochter meegenomen. Kom maar binnen Formatie. Ze kan allerlei bijzondere kunstjes. Laat maar eens wat zien aan mijnheer de columnist.”

Ik krijg ook post. Er zat deze week iets in mijn postbus dat uiteindelijk de belangrijkste rol kreeg toebedeeld. Ik heb het over het laatste nummer van het prachtblad Met Kap en Koord, een uitgave van de Nederlandse kapucijnen.

Dat ‘kap en koord’ verwijst naar de traditionele outfit van de minderbroeders kapucijnen: de capuchon en het witte koord dat om de pij gebonden wordt. Ik schreef al eens eerder over deze volgelingen van Franciscus die met en als de allerarmsten willen leven. Misschien schreef ik ook wel over hun tijdschrift. Ik zei het al: ik herhaal mijn zetten.

Orde van de Heilige Slordigheid

Met Kap en Koord was een geschenk, want iedereen die dat wilde, kon het gratis in de bus krijgen. Je kon er veel moois in lezen over de minderbroeders kapucijnen, door een goede bekende van mij ooit de Orde van de Heilige Slordigheid genoemd. Het gaat niet goed met de kapucijnen in Nederland. Dat bleek ook uit het hoge aantal In Memoriams in het blad. Inmiddels zijn ze samen met de Vlaamse broeders één Delegatie en vallen ze onder de Duitse kapucijnenprovincie. En nu verdwijnt ook hun tijdschrift.

‘We nemen afscheid wegens onze ouderdom’, staat in het Ten Geleide van het laatste nummer. Van zo’n zin krijg ik lichte buikpijn. ‘Deze 63ste jaargang besluiten we met een nummer waaraan u plezier zult beleven: van de kleurige omslag van Philippus ( waarschijnlijk een broeder Illustrator, SF) tot de laatste bladzijde, Ons Erfgoed.’

Op die laatste bladzijde zijn onder meer foto’s te zien van kapucijnen in vol ornaat rond 1920 en van sandalen die gedragen werden door een blotevoetenpater.

Het hoogtepunt in deze zwanenzang zijn drie pagina’s vol foto’s van ‘minderbroeders pur sang’. Tot eind vorige eeuw bestond er in de kloosters van de kapucijnen, ook in Nederland, een verschil in hiërarchie tussen paters en broeders. De tot priester gewijde minderbroeders, de paters, hielden zich bezig met kerkelijke taken en de verspreiding van het geloof. De broeders, die dus geen priester waren, zorgden ervoor dat de kloosters dag in dag uit functioneerden.

Anianus Snik

Ik noem een paar namen van minderbroeders pur sang. Gecombineerd met hun taken en waar zij werden geboren, vormen zij een gedicht op zich.

Firmatus Koot (1910-1990), Hazerswoude-Rijndijk, keukenhulp.

Anianus Snik (1934), Tilburg, timmerman, architect, missionaris.

Nemesius Duivenvoorden (1927-2019), Alphen a.d. Rijn, schoonmaker, klusjesman.

En nu is het allemaal voorbij. ‘Niet de tijd gaat voorbij, maar jij en ik’ las ik in een kop van de Volkskrant. Dat is wel waar. Je gaat voorbij en laat dingen achter, maar je wordt ook zelf achtergelaten. Zoals door Met Kap en Koord, met al die zachtheid waar ik in deze dagen zo naar verlang.

De redactie van mijn favoriete tijdschrift neemt trouwens geheel in stijl afscheid. ‘Wij danken alle lezers, bekenden en onbekenden, heiligen en zondaars, gewone en bijzonder gewone mensen voor de vele blijken van waardering voor ons bestaan en ons blad. Wij wensen u vrede en alle goeds.’

In plaats van Met Kap en Koord zal er zoiets komen als een nieuwsbrief. Zoveel bescheidenheid zou Franciscus zelf waarschijnlijk hebben toegejuicht. Hij zou eraan hebben toegevoegd: ‘Vrede en alle goeds’.

Inderdaad: herhaling van zetten.

Deze column verscheen eerder in Trouw van zaterdag 25 november 2023

Mijn grootvader van moederskant heette Lou Lindeman en was destijds lijsttrekker van de KVP, de Katholieke Volkspartij, in Zandvoort. Hij ging ver voor de katholieke stem. Overal in het dorp hingen aanplakbiljetten met daarop de naam KVP, een 1 en de tekst ‘Lindeman, uw man’.

De katholieke zuil ging op een gegeven moment eroderen, de KVP ging op in het CDA en de katholieke stem als fenomeen begon aan een onvermijdelijke terugtocht. Mijn grootvader heeft het begin van deze verandering zelf nog meegemaakt. Als ik mij het goed herinner stemde hij op het laatst VVD. Lindeman was nu hun man.

Met de grote bondgenoot van de KVP, de katholieke kerk, ging het al snel ook bergafwaarts. Deze week las ik dat in Leeuwarden de vieringen in de prachtige Bonifatiuskerk stoppen. De kosten worden te hoog. Je kunt in dit land nog beter supporter van Ajax zijn dan van de katholieke kerk. Gelukkig ben ik Ajacied, dus dat scheelt weer.

In Rome gestudeerd

Het vreemde is nu dat terwijl het met het instituut kerk dus belabberd gaat, de kans aanmerkelijk groot is dat Nederland na 22 november weer eens een katholieke premier krijgt .

Om te beginnen is daar natuurlijk Pieter Herman Omtzigt, van de partij NSC, Nieuw Sociaal Catoliek. Hij gaat op zondag afwisselend naar de rooms-katholieke kerk en de Syrisch-orthodoxe kerk, las ik in het Nederlands Dagblad.

Hij heeft in Rome gestudeerd, kwam daar ook in de Friezenkerk en kreeg de beginselen van de Katholiek Sociale Leer uitgelegd door monseigneur Tiny Muskens, die toen rector was van het Nederlands priestercollege in de Eeuwige Stad. En zie het verkiezingsprogramma van NSC barst van de expliciete en impliciete verwijzingen naar die Katholiek Sociale Leer.

Patroonheilige van kleermakers

Gaan we verder naar Caroline Ann Maria van der Plas van de BBB: BoerBurgerBedevaart. Ook Van der Plas is van katholieke huize, maar gaat niet meer naar de kerk. Elke zondag naar de mis vond ze maar saai. Ik heb haar deze week mijn verzamelde columns gestuurd en ik verwacht haar morgenochtend weer te kunnen verwelkomen in de Broederenkerk te Deventer.

Dan hebben we natuurlijk ook nog Franciscus Cornelis Gerardus Maria Timmermans van Groen Katholiek – Partij van de Aflaat. Timmermans zou zomaar eens vernoemd kunnen zijn naar de Italiaanse heilige Gerardus Majella die in het Limburgse Wittem wordt vereerd, niet zo heel ver van waar Timmermans nu woont. Gerardus Majella is de patroonheilige van kleermakers, communicantjes, portiers, moeders en zwangere vrouwen. Zijn voorspraak wordt verder ingeroepen voor een voorspoedige bevalling en bij hopeloze zaken.

Kijkend naar de laatste peilingen, zou ik willen zeggen: “Frans doe er je voordeel mee!”

Dan heb ik nog lang niet alle lijsttrekkers gehad. Wat dacht u van Rob Arnoldus Adrianus Jetten van D66 Martelaren van Gorcum en Laurens Antonius Josephus Maria Dassen van Volt. Van die partijnaam valt niets katholieks te maken, maar dat zegt niets. Tenslotte kreeg ik net nog ingefluisterd dat lijsttrekker Dilan Yeşilgöz van de Volkspartij voor Vrijheid en Devotie zich heeft ingeschreven voor de Alpha-cursus.

Minister van Heimwee en Koninkrijksrelaties

Het kan niet anders of de Tweede Kamer kleurt na de verkiezingen katholiek. Rooms wordt de nieuwe mores. Dat katholieke past wel bij ons land, dat graag wil gedogen en leeft rondom het meest katholieke woord uit onze taal: eigenlijk. Eigenlijk mag het niet, maar doe het toch maar.

Deze nieuwe politieke verhoudingen hebben voor mij gevolgen die ik niet heb kunnen voorzien. Ik ben gedwongen met onmiddellijke ingang te stoppen met deze column.

Verschillende partijleiders hebben er namelijk bij mij op aangedrongen om mij beschikbaar te houden voor een rol in de komende formatie . ‘We hebben jouw katholieke stem straks nodig, Stijn’, appte Caroline van der Plas mij gisterenavond nog, veel te laat. Morgen lunch ik met de koning. Hij wil door mij persoonlijk op de hoogte worden gehouden van de laatste politieke ontwikkelingen. “Ze vertellen mij niks meer”, zei hij enigszins chagrijnig.

Naar verwachting word ik de ochtend na de verkiezingen al benoemd tot verkenner en meteen ook tot informateur. Een ministerpost behoort inmiddels ook tot de mogelijkheden. Minister van Heimwee en Koninkrijksrelaties, dat lijkt me wel wat. Maar alleen als de paus het goed vindt. Let wel: er gebeurt voortaan niets meer in dit land zonder dat Rome het goed vindt. Dus bekeert u allen, voordat het te laat is.

Net als grote sportevenementen kende ook de bisschoppensynode in het Vaticaan over de toekomst van de katholieke kerk een ‘mixed zone’. Dan heb ik het over een daartoe aangewezen plek waar hoofdrolspelers en journalisten elkaar kunnen ontmoeten nadat het laatste fluitsignaal heeft geklonken.

Ik stond zaterdagavond in de Vaticaanse mixed zone, links van de Sint-Pieter tegenover de ingang naar de grote audiëntiehal. Het was een graad of 22, de maan scheen en mijn blauwe pak zat als gegoten. Binnen werd door de synode-deelnemers gestemd over het slotdocument. Nog even en ze zouden naar buiten komen, voor de laatste keer na bijna vier weken vergaderen. Maar het duurde langer dan verwacht. Uren. De maan dreef ondertussen van ons weg.

Af en toe deed een Zwitserse gardist een grote deur open, maar deed die dan ook weer snel dicht. Ondertussen nam ik samen met mijn Belgische collega Emmanuel de favorieten voor het komende conclaaf door. We werden het snel eens.

Rond negen uur gingen de deuren eindelijk open en mochten al die kardinalen bisschoppen, vrouwen en God weet alleen wie nog meer naar buiten. De school ging uit. Ze kwamen onze kant uit en ik schrok. Velen van hen zagen er moe uit. Om niet te zeggen afgepeigerd. Een bisschop maakte zelfs een soort van rondedans omdat hij weer naar huis mocht.

Even later had ik het slotdocument in handen: 42 pagina’s vol zinnen waar het compromis van afdroop. De heikele kwesties werden genoemd, maar moedige voornemens en al te controversiële vooruitzichten ontbraken. Vrouwelijke priesters waren nog even ver weg als altijd en de lhbti+’ers zochten tevergeefs via de zoekmachine naar een vermelding.

Parochiebrunch

Maar er was ook veel om tevreden over te zijn. Voor het eerst probeerde een bisschoppensynode werkelijk zijn naam eer aan te doen. Al die gedoopte katholieken, van hoog hiërarchisch tot buitengewoon gewoon, hadden toch maar mooi laten zien hoe een synodale kerk eruit kan zien. Gewoon door elkaar zittend aan grote ronde tafels, als ware het een parochiebrunch, samen nadenken over de toekomst van jouw kerk. De grote winst van deze synode was de methode, niet de resultaten. Die werden ook niet verwacht.

Grote vraag is wel hoe het verder moet met al die open vragen en voorzichtige formuleringen uit dat slotdocument. Volgend najaar is er weer een synode over hetzelfde onderwerp en voor vaagheid en vrijblijvendheid is dan geen plaats meer.

De deelnemers moeten nu terug naar Trinidad, Tobago en Utrecht – om maar een paar katholieke plekken te noemen – en als managers die op cursus zijn geweest aan de mensen op de kerkvloer laten zien wat ze geleerd hebben.

Hoe dat het beste kan, wist eigenlijk op die zaterdagavond in Rome nog niemand.

Gezelschapsspel

Het probleem is ook dat het ‘synodale proces’, ook in Nederland, tot nu toe een zaak is geweest van een relatief klein groepje enthousiaste gelovigen Een soort gezelschapsspel. Ik hoor de Ster-reclame al klinken: “’Ik ben de kerk’, een nieuw spel van Jumbo voor het katholieke gezin. Word ook synodaal! Verkrijgbaar bij de betere speelgoedwinkel”, De buitenwereld begrijpt er niets van en interesseert het ook maar weinig.

Dat slotdocument barst van de goede voornemens. Het leek wel nieuwjaarsnacht in Rome. Bij zo’n nieuw katholiek elan hoort eigenlijk een vitale kerk, met een gezonde leeftijdsopbouw. Maar de realiteit in het Westen is een andere, zo signaleerde Ted Hoogenboom, hulpbisschop van Utrecht en synodedeelnemer, terecht.

In Nederland hebben we te maken met een vergrijzende kerk, waar zij die nog wel naar de kerk gaan soms net zo moe zijn als die synodedeelnemers. Ze maken zich zorgen om het behoud van hun kerkgebouw en hebben de hoop op werkelijke veranderingen eigenlijk al opgegeven. En juist door het uitblijven van die grote institutionele veranderingen blijft de katholieke kerk voor nogal wat buitenstaanders onaantrekkelijk. “Doen ze in de katholieke kerk nou nog steeds moeilijk over vrouwen en homo’s? Dat meen je niet?”

Toch heeft de wereld wel degelijk nood aan een gastvrije kerk waar iedereen welkom is. De slotverklaring van de synode ademt die gastvrije houding wel degelijk uit. Een kerk waar je terecht kunt voor stilte en op zondag voor hemelse liturgie. Een kerk die zich iets aantrekt van de wereld om zich heen en in het bijzonder van de mensen die buiten de boot vallen. Een kerk in de mixed zone.

Het synodale proces gaat de leegloop van de Nederlandse katholieke kerk waarschijnlijk niet stoppen. Maar misschien heb ik wel ongelijk. Ik ben Onze-Lieve-Heer niet.

Schuilkerken heb je in alle soorten en maten. Zo zocht ik drie dagen geleden tijdelijk mijn toevlucht in de voormalige schuilkerk De Papegaai in de Amsterdamse Kalverstraat. Bij de ingang staat al sinds ik me kan herinneren een bord met daarop de tekst ‘een kwartier voor God’. Dat moest deze keer ook wel lukken.

Waarvoor ik schuilde? God mag het weten en u ook. Voor de poel des verderf die deze wereld is, voor duizenden doden, voor bombardementen, overvolle mortuaria, foto’s van vermisten, voor fanatici met en zonder vlaggen en op een veel, veel lager niveau: voor de Kalverstraat zelf. De straat leek zo vol en overal rook ik eten.

Laatst won ik nog een potje Monopoly met de Kalverstraat (drie hotels), maar nu vroeg ik mij af waar de straat deze status aan te danken had.

Gelukkig kon ik schuilen in De Papegaai.

Wees gegroet

De kerk heeft een draaideur. Er moesten eerst vijf mensen uit, voordat ik naar binnen kon. Een voor een spuugde de draaideur ze uit, als kaartjes uit een automaat. Pas toen kon ik doorlopen. Ik kwam in een donker halletje dat leidde naar een deur waarop ‘open’ stond. Dat deed ik en ik kwam in de kerkruimte waar het rustig was. Voor in de kerk zaten twee vrouwen hardop te bidden. Wat ze precies baden, kon ik niet goed verstaan. Voorzichtig liep ik naar voren zodat ik hen beter kon horen. Enigszins onbeleefd, maar niet verboden.

Toen ik hen genaderd was, bleek dat ze de rozenkrans aan het bidden waren. Inmiddels had zich een man van mijn leeftijd bij hen gevoegd. Hij was eenvoudig gekleed en bad vol devotie mee: Wees gegroet, Maria, vol van genade, de Heer is met u. Gij zijt de gezegende onder de vrouwen en gezegend is Jezus, de vrucht van uw schoot. Heilige Maria, Moeder van God, bid voor ons, zondaars, nu en in het uur van onze dood. Amen.

Dat ging zo een tijdje door, afgewisseld met, om de zoveel tijd, een onzevader. Toen een van de vrouwen steun van boven vroeg voor een aanstaande oogoperatie, leek er discussie te ontstaan in de kleine groep gelovigen. Gingen ze nu verder met gebedsintenties of met de rozenkrans? Het werd het laatste en na een paar seconden klonk het eerste weesgegroet weer. Zoveel was duidelijk: hier was ik veilig.

Gaza

Ik dacht even aan een andere kerk waar je kan schuilen, die van de Heilige Familie in Gaza. Honderden inwoners zochten er al hun toevlucht. Volgens pastoor Romanelli telt Gaza maar 1017 christenen. Een aantal gezinnen is hun huis kwijtgeraakt door de Israëlische bombardementen, vertelde hij in Trouw. Ze verblijven nu in een schoolgebouw dat bij de kerk hoort.

De parochie heeft ook een Facebook-account. Afgelopen dinsdag werd er een mis gestreamd. Schuilen bij God. De priester – niet de pastoor volgens mij – droeg een bloedrood kazuifel en op misdienaars was – ook nu het oorlog was – niet bezuinigd. Op de achtergrond klonk zelfs een koortje. Alles leek zo bedrieglijk normaal. Vlak voor de communie hoorde ik wel een harde klap. Was dat een inslag?

Na ruim een half uur was het voorbij en stroomde de kerkruimte leeg. De misdienaars liepen een voor een de sacristie in om zich weer om te kleden. De camera bleef gericht op het nu lege priesterkoor. Rechts hing Christus aan het kruis. Het bloed droop uit de gaten in zijn handen. Een paar dagen later kwam het bericht dat de Grieks-orthodoxe Sint-Porphyriuskerk – schuilplaats voor honderden inwoners van Gaza – getroffen was door een inslag.

Vertwijfelde situaties

In Amsterdam ging ondertussen het rozenkransgebed door. Ik keek om me heen en mijn oog viel op een van de kruiswegstaties. Jezus troost de wenende vrouwen. Er moet veel getroost worden de laatste tijd.

Vlak voordat ik weer door de draaideur naar buiten ging, keek ik op het mededelingenbord of er misschien nog een mis zou zijn die dag. Zo te zien niet. Ook zag ik pas daar dat de kerk is gewijd aan de heilige Jozef van Nazareth, de man van Maria. Niet alleen is hij de patroonheilige van arbeiders, echtelieden en grafdelvers, maar hij kan ook worden aangeroepen bij woningnood, huizenjacht en vertwijfelde situaties.

Vooral dat laatste was een hele geruststelling.

Eenmaal buiten wilde ik meteen mijn telefoon pakken voor het laatste oorlogsnieuws. Ik besloot het niet te doen. Nog even schuilen.

Eerder verschenen in Trouw van 21 oktober 2023